تعریف و بررسی ژئوتوریسم

گردشگری با شاخه های متنوع خود پاسخ های مناسبی به نیازهای افراد علاقه مند به رشته های گوناگون فراهم می آورد. در بخش هایی از این صنعت با موضوعاتی تخصصی تر مواجه می شویم که توجه مخاطبان خاص را بیشتر به خود جلب می کنند. یکی از این موضوعات ژئوتوریسم است که دیدگاهی زمین شناختی نسبت به گردشگری دارد.

   زمین‌گردشگری یا ژئوتوریسم (به انگلیسی: Geotourism) از دو بخش ژئو و توریسم تشکیل شده‌است بخش ژئو جاذبه‌های زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و میراث معدن‌کاری را شامل می‌شود و بخش توریسم آن به عنوان موضوعی چند رشته‌ای، تمامی زیرساختهای صنعت گردشگری از جمله تفسیر، مدیریت، اقامت، تورها و… شامل می‌شود و برخلاف اکوتوریسم (بوم گردشگری) که جاذبه‌های طبیعت جاندار را در مرکز توجه قرار داده‌است، این صنعت بطورکلی با جاذبه‌های طبیعت بی جان سروکار دارد.

مخاطبان زمین‌گردشگری نه تنها متخصصان و کارشناسان زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، بلکه گردشگران عادی و علاقه‌مندان طبیعت هستند. در جریان فعالیت‌های زمین‌گردشگری، بازدیدکنندگان ضمن بازدید از پدیده‌های زیبا و ویژه زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، با مبانی پیدایش آن‌ها آشنا شده اهمیت وجودی آن‌ها را درمی‌یابند.

در حقیقت می توان ژئوتوریسم را سفری مسئولانه معرفی کرد که در آن به شاخص های زمین شناختی یک منطقه پرداخته می شود و علاوه بر بازدید از آن، بر حفاظت از میراث زمین شناختی، فرهنگ مردم بومی ساکن در آن، ویژگی های زیبایی شناسی و رفاه جوامع محلی  تاکید بسیار می شود . در این میان دیدگاه های مختلفی در مورد واژه ژئوتوریسم مطرح گردیده است. جاناتان تورتلات، کارشناس ژئوتوریسم، این واژه را در مجله نشنال جیوگرافیک مسافرتی تعریف کرده که “هویت جغرافیایی یک مکان را حفظ می کند و یا آن را ارتقاء می دهد“.بر این اساس، هر محلی که به خاطر شرایط جغرافیایی ویژه خود ـ نظیر محیط زیست، پوشش گیاهی، زیبایی های بالقوه و فرهنگ – مورد بازدید قرار گیرد؛ در این تقسیم بندی می‌گنجد. این رویکرد با تاکید بر انتقال “حس منطقه” به گردشگران، سعی در گره زدن طبیعت، فرهنگ وتاریخ یه منطقه خاص دارد.

ر این میان ژئو پارک ها خود مجموعه ای از ژئوسایت های مختلف و بر آمده از اجتماعات محلی تعریف شدند که در آنها میراث زمین شناختی ناحیه، با مدیریتی دقیق و دائمی حفظ و نگهداری می شوند. این ابتکار جدید که قرار است تاریخ ۴ بیلیون ساله زمین شناسی ما را برای آیندگان آماده استفاده کند، روشی عالی برای جلب توجه جامعه بین الملل به پایگاههای مهم زمین شناسی دنیا است.

با چنین مقدمه ای می توان به راحتی به ارزش ژئوسایت ها یا زمین گردشگاه ها به عنوان پایه ای ترین هسته زمین گردشگری و ژئوتوریسم پی برد. در واقع مکانی که دارای یک پدیده کمیاب و ارزشمند زمین شناختی یا زمین ریخت شناختی است را ژئوسایت یا زمین گردشگاه می نامند. این نقاط باید ارزش های زیبایی شناسی و علمی داشته و امکان بازدید از آن برای همگان فراهم باشد. بر اساس ( Cowie & Wimbledon (1994 “زمین گردشگاه ها مکان هایی با نمونه های شاخص از تاریخ و فرآیندهای برجسته زمین شناختی است که در توسعه اشکال زمین موثر بوده اند و از نظر زمین شناسی ارزش جهانی دارند”

نقل از کتاب ژئوتوریسم، تالیف راس دالینگ و دیوید نیوسام :

 

همزمان یونسکو، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد،شبکه بین المللی ژئوپارک ها را جهت توسعه قلمروهایی که در برگیرنده اثرات راهبرد های علوم زمین و دانش زمین شناسی برای توسعه پایدار  منطقه ای است، در سراسر جهان ایجاد کرده است. این نهاد توجه ویژه ای به مسئله محافظت و توسعه میراث زمین شناسی از طریق ژئوپارک ها دارد، زیرا ژئوپارک ابزاری مناسب جهت آموزش گسترده با “روشی ساده” در مورد محیط زیست و علوم زمین است و علاوه بر آن، ثبت تاریخچه زمین به دلایل زیبایی شناختی، فرهنگی، علمی، اهمیت و پتانسیل آن برای تولید از طریق توسعه اقتصادی پایدار، ضروری است.

در ایران از سال ۱۳۸۲ سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی به همکاری پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور برنامه گسترده ای را برای شناسایی و معرفی پدیده ها و عوارض زمین شناختی کشور آغاز نمودند. کوشش های این دو مجموعه منجر به ثبت اولین ژئوپارک ایران به نام “ژئوپارک قشم” در فهرست ژئوپارک های جهانی یونسکو و تهیه اطلس ژئوتوریسم قشم گردید. ژئوپارک قشم درغرب جزیره قشم قرار دارد و در حقیقت محدوده‌ای طولی است که شرق آن به روستای طبل صلخ، غرب آن به روستای گوریکانی، از شمال به ساحل شمالی و از جنوب به ساحل جنوبی منتهی می‌شود. این ژئوپارک دارای هفت سایت اصلی تنگه چاه کوه، دره ستاره افتاده، دره تندیس‌ها، دره شور، نمکدان، دولاب وکورکوراکوه است.

اگر چه جزیره قشم، ‌اولین ژئوپارک تائید شده توسط یونسکو در ایران است؛ اما کشور ما  همانگونه که از نظر تنوع زیستی و اقلیمی کشوری متنوع است از نظر گوناگونی پدیده های زمین شناختی (ژئودایورسیتی) نیز در جهان کم نظیر و چشمگیر است و کم و بیش می توان گفت که از هر گونه پدیده وابسته به دانش زمین شناسی، نمونه ای در ایران به چشم می خورد. ” بهشت زمین شناسان” و “موزه یک و نیم میلیون کیلومتری ” از لقب هایی است که برخی کارشناسان در مورد ایران بکار می برند. پدیده هایی مانند چشمه زیبای باداب سورت، دشت لوت، منطقه ارس، جزیره هرمز و … نمونه های اندکی از این طبیعت بی‌نظیر است که می‌تواند زمین گردشگاه ها و ژئوپارک های بسیار بیشتری را در لیست یونسکو به خود اختصاص دهد.

امروزه در بیشتر کشورهای دنیا ، ژئوتوریسم ، واژه ای شناخته شده است. گردشگران داخلی و خارجی از پدیده های منحصر به فرد و دیدنی های مربوط به علوم زمین دیدن می‌کنند و لحظات شاد و مفرحی را در کنار خانواده و دوستان سپری می‌نمایند. به خصوص کودکان و نوجوانان از این نوع گردشها لذت فراوان برده و درسهای بسیار می آموزند. آنچه تا کنون از گردشگری در ذهن ما خطور می کرد ، دیدن بناهای تاریخی و آثار باستانی است که تنها بخش کوچکی از گردشگری به شمار می‌آید، ولی آیا میدانید که دیدنی های زمین شناسی هم یکی از جذاب ترین زمینه های گردشگری و جذب گردشگر است ؟

چنین گشت هایی هم برای افراد محلی و هم برای بازدیدکنندگان ، منافع مشترک دارد: اقتصادهای کوچک محلی فعال شده و از سوی دیگر بازدیدکنندگان با مجموعه ای از فرهنگ و آداب و سنن متفاوت آشنا می شوند. در این رابطه، امتیازات دیگری را هم می توان برشمرد که حفاظت از منابع طبیعی یکی از آنها است . پاکیزه نگهداشتن طبیعت و حفظ آن به همان شکلی که به دست ما رسیده ، بسیار حائز اهمیت است . متاسفانه گاه به گاه ملاحظه میشود به دلایل فقرفرهنگی و نا آشنایی با استانداردهای اخلاق و رفتار گردشگری، بازدید کنندگان ، ناخواسته یا ندانسته، به تخریب طبیعت و آثار منحصربه فرد آن می پردازندو با نوشتن یادگاری یا ریختن زباله ، محل را به صورتی غیر قابل استفاده در می آورند. از طرفی توسعه بی برنامه و بی رویه شهری و امکانات رفاهی نظیر جاده ها ، رستورانها و نیزعدم توجه به ظرفیت پذیرش یک محل از جذابیت های آن به‌شدت می‌کاهد و سود کوتاه مدت، جایگزین برنامه ای اصولی در دراز  مدت می‌شود.

ژئوتوریسم مورد علاقه قشر وسیعی از گردشگران است؛ هم آنهایی که دانشی از علوم زمین دارند و هم گردشگران عادی که به علوم زمین شناسی علاقمند هستند. علاقمندان به این رشته، ژئوپارک ها و پدیده های زمین شناسی را برای ماجراجویی های خود انتخاب می کنند.

پدیده های طبیعی مانند لندفرمها، رخنمون ها و اشکال زمین که در نتیجه فرسایش، فعالیت های آتشفشانی، چین خوردگی ها و گسلها، تپه های مرجانی و فرایندهای کوه زایی به وجود آمده اند، مورد علاقه ژئوتوریست ها هستند. اشکال مختلف زمین شناسی در نتیجه تغییرات اقلیمی و فعالیت های زمین، چشم اندازهای بی نظیری را به وجود می آورد.

مبانی ژئوتوریسم بسیار شبیه به مبانی “اکوتوریسم” است، تنها تفاوت در نوع و ماهیت مکان و منطقه ای است که مورد بازدید قرار می گیرد. ژئوتوریسم درست همانند همتای خود “اکوتورسم” بر توسعه پایدار تاکید دارد و بهبود وضعیت اقتصادی، طبیعی و فرهنگی را با استفاده صحیح از منابع موجود و در نظر گرفتن منافع نسل های بعدی، به دنبال دارد.  گردشگران در ژئوتوریسم، پدیده های زمین شناسی را مورد بازدید قرار می دهند، هویت جوامع بومی را در نظر می گیرند و با حفظ منابع برای نسل های بعد، از تجربه سفر خود لذت می برند.

سرزمین ایران در زمره مهم ترین کشورهای جهان از لحاظ تنوع زمین شناختی و ژئومورفولوژی و گوناگونی سازندها از پره کامبرین تا عهد حاضر است. یکی از ویژگی های مهم زمین شناسی ایران تنوع ایالت های زمین شناختی شامل زون های زاگرس چین خورده، زاگرس مرتفع، سنندج-سیرجان، البرز، مکران، ایران مرکزی، لوت، نهبندان-خاش، خوی-مهاباد، هزارمسجد-کپه داغ (گولیل) و آمیزه رنگین است. از سوی دیگر، مختصات جفرافیایی و فلاتی بودن ایران موجب تنوع اقلیمی و پیدایش محیط های گوناگون جغرافیایی شده که این موضوع به نوبه خود بر نحوه عملکرد فرآیندهای بیرونی تاثیر گذاشته و تنوع پیکرشناختی این سرزمین را در پی داشته است.

متخصصان امر عقیده دارند که ژئوتوریسم در ایران با تاسیس ژئوپارک جهانی قشم رسمیت یافته است. اما به جز آن، مخروط های آتشفشانی دماوند، تفتان، سهند، سبلان و بزمان همراه با ژئوترمال ها و چشمه های آب گرم و گوگرددار، توده های نفوذی و باتولیت های کوه کرکس کاشان، علم کوه البرز، موته و زریگان، شاه کوه خراسان جنوبی، لوچان زاهدان، خواجه مراد مشهد، توده های تراورتن دشت قروه، آذر شهر، کوه تخت زاهدان، تکاب، کبودرآهنگ و شمال اراک، ستون های بازالتی سربیشه و ماکو، غارهای آذرین میمند درشهر بابک و کندوان در دامنه سهند و منطقه فسیلی مراغه به عنوان بهشت فسیلی ایران، گنبدهای نمکی و گل فشان های سواحل عمان و جلگه گرگان از مهم ترین جذابیت های گردشگری زمین شناسی در ایران به شمار می روند. علاوه بر اینها، دریاچه ها و چاله های داخلی، یخچال ها و سیرک های یخچالی نیز از اهمیت بسزایی برخوردارند.

از اهم پدیده های فرسایشی و رسوب شناسی ایران نیز می توان به حرکات دامنه ای و زمین لغزش های تالش، سیمره، دریاچه ولشت، رودبار، دره طالقان و زمین لغزش های منطقه بدرانلوی خراسان شمالی، نهشته های لسی شمال شرق ایران در گلستان و شمال خراسان و نیز اشکال انحلالی و کارستی مانند چشمه های متعدد کارستی در زاگرس و کپه داغ، دولین کوه پراو کرمانشاه، غارهای آهکی قوری قلعه پاوه، علی صدر همدان، شاپور کازرون و کتله خور زنجان، پولیه های دشت ارژن و دشت گولیل در خراسان شمالی و بدلندهای ناحیه مکران اشاره کرد. انواع آبشارها مانند پیران سرپل ذهاب، سمیرم اصفهان و کلات نادری و اشکال فرسایش آبی و تنگ ها چون تنگ چوگان، پل دختر و تنگ های مناطق سیستان و دره شمخال باجگیران در شمال خراسان و کانیون های زاگرس مانند ریجاب و گلین درسرپل ذهاب نیز از دیگر پدیده های زمین گردشگری این سرزمین هستند که عموما حاصل فرآیندهای مشترک زمین ساخت و فرسایش آبی هستند.

همچنین مخروط افکنه های گرمسار، دامنه های کوه شاه جهان در خراسان شمالی و حاشیه غربی لوت از مهم ترین اشکال تراکم رسوبات تلقی می شوند. کویرهای داخلی ایران با وجود اشکال فرسایش بادی شامل برخان ها و انواع تپه های شنی، نبکاها، کلوت ها و پهنه های نمکی مانندکویر لوت به عنوان میراث طبیعی جهانی و کویرهای مسیله، حوض سلطان، کبوترخان و سیرجان نیز حاصل مشترک عوامل اقلیمی و فرسایش های آبی و بادی هستند که دیگر جاذبه های زمین گردشگری کشور را شکل داده اند. تپه ها و سدهای ماسه ای ساحل خزر، جزایر چین خورده و مرجانی خلیج فارس و جزایر نمکی مانند هرمز، فرور، ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک ولارک، آبفشان های واقع در سواحل چاه بهار، سواحل بالاآمده و پرتگاه های ساحلی عمان و مکران توام با پادگانه های ساحلی نیز از مهم ترین اشکال پیکرشناختی ایران محسوب می شوند که تحت تاثیر مشترک تکتونیک، انرژی امواج، بیولوژی و شیمی دریا و فرآیند های رسوب گذاری تشکیل شده اند.

اما در نهایت باید از معادن باستانی ایران از جمله معدن نمک چهرآباد زنجان و معادن باستانی نخلک و انارک، جنوب شاهرود و دامغان، معادن قلعه زری بیرجند و عباس آباد شاهرود نام برد. علاوه بر گستردگی و گوناگونی، از دیگر ویژگی های مهم زمین گردشگری ایران وقوع عوارض و پدیده های ژئوتوریستی در کنار مجموعه ای از جذابیت های اکوتوریستی، باستانی، فرهنگی و عشایری است. به عنوان نمونه گردشگران می توانند در حوالی کوه سبلان ضمن بررسی علمی و آشنایی با مناطق آتشفشانی و انواع سنگ های آذرین، از چشمه های آب گرم منطقه نیز بهره مند شوند و توامان با فرهنگ، آداب و رسوم و نحوه زندگی ایلات و مشاغلی چون دامداری و رمه گردانی سنتی، صنایع دستی و زنبورداری آشنا شده، ضمن خرید صنایع دستی از فرآورده های لبنی و عسل منحصر به فرد سبلان استفاده کنند. در اکثر مناطق گردشگری ایران این گوناگونی در پتانسیل های گردشگری قابل مشاهده است. بنابراین با برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت ها می توان از این ویژگی مهم و وجود مجموعه ای از جذابیت های گردشگری به نحو مطلوب در راستای جذب گردشگر و ایجاد اشتغال، درآمد و ارزآوری و در نهایت توسعه پایدار مناطق استفاده کرد. همچنین لازم است توسعه پایدار بر سه اصل پایداری بوم شناختی، اجتماعی-فرهنگی و پایداری اقتصادی استوار باشد؛ چراکه زمین گردشگری زیرمجموعه گردشگری پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد به منظور امکان استفاده برای نسل های آینده است.

منابع

“ژئوتوریسم چیست” سایت : https://blog.eravel.com/

وب سایت رسمی ژئوپارک قشم : http://qeshmgeopark.ir

“درآمدی بر ژئودایورسیتی، به عنوان پایه ای برای توسعه ژئوتوریسم”، عبدالله یزدی

بهمن هوشمند ، کارشناس ارشد هیدرولوژی – ژئومورفولوژی و عضو کمیته مشورتی گردشگری